Олимону коршиносони соҳа бар он назаранд, ки мушкилоти тағйирёбии иқлим масъалаи комплексӣ буда, сабабу омилҳои хеле зиёд дорад. Аз ҷумла, муносибати нодурусти инсон ба табиат, зиёдшавии корхонаҳои саноатӣ ва автомобилҳо, ҷангу низоъҳои 200-300 соли охир (махсусан, ҷангҳои асрҳои ХIХ-ХХ ва низоъҳои бистсолаи асри ХХI, ки дар онҳо аслиҳа ва техникаҳои оташфишони зиёде истифода гардид), оташфишонии вулқонҳо, сўхтори ҷангалзорҳо, раванди биёбоншавӣ ва ҳоказо сабабу омилҳое мебошанд, тағйирёбии иқлимро метезонанд. Нигоҳи олимон ба раванди гармшавии иқлим гуногуну доманадор буда, гурўҳе бар он назаранд, ки тағйирёбии иқлим сабаби афзудани ҳарорат аст ё ин ҷараёни таҳаввулот (эволютсия)-и сайёраи Замин ба охир нарасидаасту давом давом дорад. Гурўҳи дигари олимон ақида доранд, ки гармшавии иқлими сайёра ба вайроншавии таркиби атмосфера вобаста мебошад. Ақидаи дуюмро аксар коршиносон дуруст ва ба ҳақиқат наздик арзёбӣ мекунанд. Зеро мушоҳидаҳо ва далелҳои илмӣ нишон медиҳанд, ки ҳаҷми гази метан танҳо аз оғози давраи инқилоби илмӣ-техникӣ то ба имрўз аз 31% то 149% афзудааст.

  Маҳз неругоҳҳои барқии ангиштӣ, нақлиёту корхонаҳои саноатӣ ифлоскунандагони асосии атмосфера буда, соле 22 млрд тонна гази турш ва дигар газҳоро хориҷ менамоянд. Танҳо дар давоми беш аз 250 соли охир миқдори гази карбон 367 млн тонна афзудааст. Аз ҳисоби заҳрхимикатҳо, нуриҳои минералӣ, сўзиши ангишт бошад, соле 250 млн тонна метан ҳосил мешавад. Истифодаи газ, нефт, ангишт ва ҷангал низ таъсири зиёди манфӣ ба таркиби атмосфера ва гармшавии ҳарорати ҳаво дорад. Мувофиқи пешгўйии олимон баландшавии ҳарорат дар 100 соли охир ба 10°С афзуда, дар миёнаҳои асри ХХI аз 1,1°С то 6,4°С зиёд хоҳад шуд. Болоравии ҳарорат ҳатто ба миқдори 1°С метавонад боиси обшавии босуръати пиряхҳо, баландшавии оби сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ ва зери об мондани як қатор кишварҳои соҳилӣ гардад. Бар замми ин, мувофиқи мушоҳидаҳои уқёнусшиносон ҳар соле оби уқёнуси ҷаҳонӣ то 3 мм баланд шуда истодааст.

  Аз ин ҷост, ки мушкилоти мазкур тамоми давлатҳои соҳилиро ба ташвиш овардааст ва дар айни замон ҳукуматҳои қисми зиёди кишварҳои ҷаҳон ба масъалаи гармшавии глобалии ҳарорати ҳаво таваҷҷуҳ доранд. Онҳо ҳамасола барои ҳали ин мушкилот маблағҳои муайян хароҷот кунанд ҳам, вале на ҳамаи олимон ҷонибдори назарияи гармшавии глобалии ҳаво мебошанд. Бархе аз олимон бар онанд, ки нисбатан гармшавии ҳаво дар чанд даҳсолаи охир аз фаъолияти инсон вобаста набуда, раванди тағйирбии иқлим хусусияти даврӣ ё такроршавӣ дорад ва ин ҳолат як давраи навбатии гармшавии он аст ва дар ояндаи наздик боз ҳарорати ҳаво метавонад паст шавад. Онҳо ба ин ақидаанд, ки дар тўли таърихи мавҷудияти сайёраи Замин чунин гармшавӣ ва сардшавии ҳарорати ҳаво борҳо такрор шудааст ва гармшавии имрўза ҳам дар доираи ин қонунмандии табиат мебошад. Дар мавриди ин ки гармшавии кунунии ҳарорати ҳаво натиҷаи фаъолияти инсон аст ва агар тадбирҳои зарурии кам кардани партови газҳои гулхонаӣ андешида нашавад, моро фоҷеа интизор аст, наметавон хулосаи амиқ баровард.

  Ҳарчанд бовар кардану эътимод бастан ба ин назарҳои муқобил ҳар инсонро ба бунбаст мебарад, вале дақиқ аст, ки фаъолияти инсон ба тозагии муҳити зист зарари ҷиддӣ мерасонад ва аксари намудҳои набототу ҳайвонот бебозгашт нобуд кардааст. Бинобар ин, дарсгирии барномаҳои ҷаҳонии ҳифзи муҳити зист, ки дар доираи мубориза бо гармшавии ҳарорати глобалии ҳаво татбиқ карда мешаванд, кори саривақтӣ ва амали зарурӣ мебошад. Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, ки аз ҷониби командони Кумитаи ҳифзи муҳити зист таҳия гардидааст, идомаи мантиқии мубориза бо гармшавии глобалии ҳаво ва мутобиқшавӣ ба тақйирёбии иқлим мебошад. Мақсади асосии ин Стратегия ҷамъоварии маълумот ва омода сохтани барномаҳои мушаххас барои дарёфти маблағ аз фондҳои байналмиллалӣ ва инчунин, сарфи онҳо барои мутобиқшавии минтақаҳои осебпазири Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Ёдовар шудан ба маврид аст, ки ин барномаҳоро якчанд фондҳо, аз ҷумла, Фонди иқлими сабз, Фонди тағйирёбии иқлим, Фонди экологии глобалӣ ва Фонди махсус оид ба мубориза ба тағйирёбии иқлим маблағгузорӣ мекунанд. Вале рақобат дар миқёси ҷаҳон барои дастрасӣ ба маблағҳо аз ин сарчашмаҳо хеле шадид аст ва ҳар дархост бояд асоснок бошад, вагарна наметавонад ба маблағҳо дастрасӣ дошта бошад. Дар ҳар як лоиҳа бояд саҳми давлат ҳам бошад ва бе саҳмгузории давлат ягон лоиҳа аз ҷониби ин фондҳо маблағгузорӣ намешавад.

  Маълум аст, ки кишвари мо дар ин барномаҳо наметавонад маблағгузор бошад, аммо метавонад дар татбиқи ин барномаҳо фаъолона иштирок намояд. Зеро дарёҳои Тоҷикистон сарчашмаҳои асосии таъминкунандаи оби минтақа буда, тозаву беолоиш нигаҳ доштани оби онҳо маблағу вақти зиёдеро талаб мекунад. Бо тайёр кардани лоиҳаҳои асоснок ва пешниҳод кардани онҳо ба фондҳои фавқуззикр метавон маблағ ба даст овард ва онро барои ҳафзи тозагии оби дарёҳо ва ҳифзи амнияти аҳолии дар минтақаҳои осебпазир зиндагидошта сафарбар кард. Новобаста аз он, ки назарияи болоравии ҳарорати ҳаво ва ба фоҷеа оварда расонидани он дуруст аст ё не, аз фондҳои мавҷудаи мубориза бо он, метавон барои ҳифзи муҳити зист дар Тоҷикистон истифода кард ва мушкилоти мавҷударо бартараф кард.

  Қатъномаи ахиран қабулшуда дар СММ дар бораи эълон гардидани солҳои 2018-2028 Даҳсолаи амал “Об барои рушди устувор”, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахусус Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуда буд, имконияти ҷадидеро барои пурзўр кардани фаъолият барои ҳифзи муҳити зист на танҳо дар Тоҷикистон, балки кураи арз ба миён овард. Зеро яке аз мақсадҳои меҳварии Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” нигаҳдории сифату тозагии манобеи обӣ дар саросари ҷаҳон бо баланд бардоштани сатҳи дониши аҳолӣ, дастрас намудани иттилоърасонӣ дар мавриди амалҳо барои ҳифзи манобеи обӣ ва дигар амалҳо барои истифодаи дурусти манбаъҳои обии ҷаҳон мебошад. Ҳамин аст, ки ба қатъномаи мазкур 177 кишвари дунё шомил шудаанд ва ин имкон медиҳад, ки дар ҳамкорӣ бо кишварҳои ҷаҳон мушкилоти обрасонӣ ва ҳифзи муҳити зист дар кишвари мо низ бартараф карда шавад. Ҳамзамон, ҳамкорӣ ва фаъолияти муштарак дар ин ҷода метавонад боиси нигаҳдории саломатии аҳолӣ гардад ва аҳолии солим метавонад фаъолияти боз ҳам самараноктар дошта бошад ва дар натиҷа, метавон дар ҳама соҳаҳо болоравии назаррас ба даст овард.

  Бо назардошти масъалаи мазкур Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон  дар Ҳамоиши сатҳи баланд дар мавзўи «Таҳкими ҳамкорӣ ҷиҳати расидан ба рушди устувор дар шароити таҳдиду хатарҳои муосир», ки 12 июни соли 2017 баргузор гардида буд, иброз доштанд: «Оқибатҳои тағйирёбии иқлим барои ҷаҳду талошҳои аксари кишварҳои ҷаҳон, бахусус кишварҳои рў ба тараққии маҳсур ба хушкӣ, дар роҳи расидан ба рушди устувори иқтисодӣ ва иҷтимоӣ монеаҳои ҷиддӣ эҷод менамоянд. Кишвари мо бинобар хусусияти ҷуғрофии худ зери таъсири пайомадҳои манфии тағйирёбии иқлим қарор дорад. Ҳамасола дар кишвар офатҳои гуногуни табиӣ рух медиҳанд, ки ба иқтисоди миллӣ ба маблағи садҳо миллион сомонӣ хисорот ворид гардида, сабабгори талафоти ҷонӣ ва молӣ низ мегардад». Аз ин рў, вақти он расидааст, ки ташаббусҳои Пешвои маҳбуби миллатро сармақши фаъолияти хеш қарор диҳем ва дар атрофи ғояҳои созандаю бунёдкоронаи ин абармард муттаҳид шавем ва аз имкониятҳои мавҷуда истифода карда, муҳити зистро ҳифз намоем ва дар заминаи он иқтисоди худро тавсеа бахшида, ба зинаҳои болотари зиндагӣ ва фаъолият бирасем.

Номвар ҚУРБОН,

Саломат ДАВЛАТШОЕВ,

номзадҳои илмҳои техникӣ

Бознашр аз рўзномаи «Баҳори Аҷам»-№31 (543), 23.11.2020. - саҳ.5